GoniÄ…dzkie zamki

Goniądz swoje istnienie zapoczątkował jako mazowiecki gród ziemi wiskiej. O jego dużym znaczeniu od najdawniejszych czasów zdecydowało korzystne położenie geograficzne i komunikacyjne. Położenie nad rzeką Biebrzą, na skraju wysokiej skarpy, na krawędzi Kotliny Biebrzańskiej, w pobliżu Osowca jedynego miejsca przeprawy przez rzekę to niewątpliwie istotne walory środowiska naturalnego mającego bezpośredni wpływ na dalsze losy miasta. Drugi nie mniej ważny czynnik to fakt, że przez Goniądz biegły dwa nadbiebrzańskie szlaki z Grodna do Wizny. Pierwszy z nich wyznaczają wczesnośredniowieczne grodziska, począwszy od Wizny poprzez Radziłłów w okolicach, którego przekraczał rzekę Wissę, następnie Osowiec, Goniądz, a stąd lewym południowym brzegiem Biebrzy przez Dolistowo, Grodzisk, Grodziszczany do Grodna. Drugi trakt z Wizny do Grodna przez przeprawę biebrzańską w Osowcu przebiegał jej prawym brzegiem. Drugi trakt posiadał odgałęzienie do Kamiennego Grodu i dalej do Ełku.
Swemu znakomitemu położeniu Goniądz zawdzięczał, że od najdawniejszych czasów był już traktowany jako stolica powiatu. Wschodnią granicę mazowieckiego władania określili książęta mazowieccy Siemowit i Trojden. Przebiegała ona około dwóch mil od Grodna. W 1351 r. po śmierci księcia ziemi płockiej i wiskiej Bolesława, król polski Kazimierz Wielki przyłączył te tereny do Królestwa Polskiego. W roku 1355 książe mazowiecki Ziemowit wziął w zastaw na trzy lata od Kazimierza Wielkiego ziemię zakroczymską i wiską. 14 sierpnia 1358 r. zanotowano w Grodnie pierwszą wzmiankę pisaną o Goniądzu jako stolicy powiatu należącego do ziemi wiskiej. W tym samym roku podpisano w Grodnie akt rozgraniczenia rubieży państwowej przez księcia mazowieckiego Ziemowita i księcia litewskiego Kiejstuta. Wyznaczona linia graniczna biegła od Kamiennego Brodu na granicy pruskiej, dalej tą granicą do Rajgrodu, następnie wzdłuż rzeki Netty do jej ujścia do Biebrzy, dalej Biebrzą do Dolistowa, do ujścia Brzozówki, stamtąd do źródeł Czarnej, stąd rzeczką Sokołdką do Supraśli, a rzeką Supraśl do Złotorii i dalej do ujścia Niewodnicy do Narwi. W/w akt stwierdzał, że tereny po stronie mazowieckiej stanowią powiat goniądzki ziemi wiskiej.
Powiat goniądzki z racji swego położenia przy granicy z Państwem Krzyżackim znalazł się przejściowo w ich władaniu. W grudniu 1382 r. w Brodnicy książę mazowiecki Ziemowit IV wspólnie z bratem Januszem I zastawili Zakonowi Krzyżackiemu zamek w Wiznie wraz z powiatem goniądzkim. W styczniu 1402 r. Ziemowit IV wykupił ostatecznie zastawione ziemie. Niestety nie unormowało to sytuacji samego Goniądza, gdyż Krzyżacy w tajnym układzie odstąpili ziemie goniądzkie Wielkiemu Księciu Litewskiemu - Witoldowi. Spowodowało to oczywiście skargi książąt mazowieckich. Krzyżacy wyparli się jednak tego rodzaju machinacji, przypisując złą interpretację układu przez Witolda. Należy pamiętać, że Goniądz znajdował się w miejscu granicznym trzech państw: Mazowsza, Litwy i Państwa Krzyżackiego. Biebrza oddzielała Mazowsze od Litwy, a uchodząca do Biebrzy prawie w samym Goniądzu rzeka Ełk była granicą Państwa Krzyżackiego i Mazowsza. Położenie Goniądza przy granicznej rzece Biebrzy spowodowało budowę nowego bezpiecznego, omijającego pogranicze z Krzyżakami szlaku komunikacyjnego. Nowy trakt zastąpił dotychczasowe biegnące przez Goniądz. Niestety nowy szlak nazywany drogą Witoldową omijał z daleka Goniądz. Bieg nowej trasy wyznaczyły: most w Straży na Sokołdzie, w Karczmisku na Czarnej, w Knyszynie na Jaskrance i Lewoniach na Nereśli. Droga została odnowiona w 1510 r. Prawdopodobnie po wykupieniu powiatu goniądzkiego z rąk Krzyżaków doszło do jego podziału, przy czym część wschodnia znalazła się w rękach Litwinów, natomiast zachodnia została przy Mazowszu. Część litewska ziem powiatu goniądzkiego podporządkowana została władzy namiestników bielskich. Od roku 1488 funkcję namiestnika pełnił Mikołaj Radziwiłł, a następnie jego syn Mikołaj Mikołajewicz Radziwiłł. W 1505 r. na sejmie w Brześciu Litewskim król Aleksander Jagiellończyk nadał w zarząd starostwo bielskie wraz z Goniądzem swemu marszałkowi Michałowi Glińskiemu. Zarząd tego ostatniego nie trwał zbyt długo, bo tylko do marca 1508 r., gdy prawdopodobnie niesłusznie oskarżony o zdradę, został pozbawiony swoich majątków przez Zygmunta I i w rezultacie zbiegł do Moskwy. W następnym 1509 r. Zygmunt I nadał dobra goniądzkie i rajgrodzkie wcześniejszemu namiestnikowi tych ziem Mikołajowi Radziwiłłowi wojewodzie trockiemu. W 1518 r. cesarz Maksymilian I nadał Mikołajowi Radziwiłłowi tytuł księcia na Goniadzu i Medalach.
Mikołaj Radziwiłł zasłynął z rewolucyjnych zmian w swoich dobrach, zakładając nowe wsie, przebudowując osadnictwo, komunikację, tworząc nową strukturę kościelną. Zaczęto mówić o prywatnym państewku goniądzko - rajgrodzkim Radziwiłła. Radziwiłłowie posiadali w swoich dobrach nie tylko poddanych chłopów i mieszczan, ale także własną szlachtę, sądownictwo, hierarchię urzędniczą. Stolicą państwa był Goniądz. Tu na skarpie nad Biebrzą znajdował się radziwiłłowski zamek, zamieszkały przez rodzinę rządzącego, stąd wydawano dyspozycje dotyczące funkcjonowania państwa. Pierwszy opis zamku z 1571 r. brzmi: Zamek Goniądzki tuż u miasta, mało nie w mieście, przez przekop zarosły, k niemu most, a z niego przez wzwod na dobrych łańcuchavh zawieszony, weście do baszty dębowej, starej, gliną oblepionej, a z niej we wrota, pod wieżą dębową, nachyloną na jedną stronę, do zamku wchodzą. W tem zamku mimo tę wieżę nad wroty, a dwie z boków przeciwko sobie. Owa wszystkie cztery jakoby na krzyż stoją. Ganki w zamku po obu stron, jedne na drugich, słupi podparte. Z tych ganków, komory grodnie gęsto podziałane. A przy wieży po lewej stronie sala wielka jest, wyższej jeszcze niż wtóry ganek postawiona. Wyzrzenie ma na mazowiecką ziemię. Wszystko staro obleciało. A ta wieża, która przeciwko wieży nad wroty, na drugiej stronie postawiona stoi, ma z obu stron podle siebie gmachy: Po prawej stronie tyłem do niej stanąwszy, jest sala, która w zamek patrzy, a dalej tej sale, izba niemała, 4 okna szklane w niej, w ołów robione. Z tej izby ganeczek do potrzebnej komórki. Przeciwko tej izby, komnata dobra, z komórką potrzebną i z kominem murowanym, dwie oknie szklane w niej, jedno w drzewo robione, a drugie w połowicę w drzewo, a połowicę w ołów. Między tą izbą, a komnatą jest sień, komin murowany w niej, z małym przedsionkiem. Z sieni tej ( w której też okno szklane w drzewo robione jest) w boku izdebka jest mała, dwie oknie w niej, w ołów robione, a zprzedsionku, który jest przed komnatą, schodek idzie na dół do sionki, z której sionki izdebka jest, gdzie praczki mieszkały. Z niej komórka, którą niemal wszytek komin murowany zastąpił, bo tam chusty białe odwarywano. Z tejże izdebki, drugie drzwi są do grodnie, która podle izdebki jest. Przeciwko tej izdebce komora jest prosta, gliną oblepiona zewnątrz. Po lewej stronie zaś wieży, z ganku do sieni weście jest. Po prawej ręce wszedłszy w sień, izba wielka, w niej pięć okien w ołów robionych, jedno w niektórych nieco w drzewo przyczynku jest, cztery dobre, piąte stłuczone. Z tej izby komnatka z kominem jest, do połowice murowanym, w tej komnacie okna trzy w ołów robione, także z niejakiem przyczynkiem w drzewo, dalej potrzebna komórka. Przeciwko tej wielkiej izbie wyższej pomienionej izdebka jest, w niej trzy okna szklane, w ołów i drzewo robione. Z tej izdebki komnata, z kominem murowanym, w niej też 3 okna w ołów robione. W tej komnacie, podle drzwi do potrzebnej komórki, schodek jest na dół do grodnie. A z tej grodnie wyście jest na ganek. W tejże grodni wyście jest na ganek. W tejże grodni wzwodek jest gliną z onej strony zalepiony, gdzie czasu przygody, zniść z zamku może. Z komórki też zasię potrzebnej, która jest z tej pomienionej komnaty, wyście jest na ganek, a z boku weście w grodnią wielką pod wieżą, z której grodnie wyjście też jest na ganek. Item. W wieży tej, która na prawej ręce wszedszy w zamek stoi, kapliczka jest założenia Świętej Trójce, w niej trzy ołtarzyki, ale wszystko popsowano i kościelnych rzeczy nie masz namniej. Item. Na tem placu, który w pośrodku zamku jest, po lewej stronie dom jest poziemy, sień, a izba wielka, z kominem murowanem, 6 okien szklanych w ołów robionych w niej. A pod tem domem piwnica dobra, z kamienia murowana, w niej statkow: kłód dobrych, piwnych 10, czwiertka 1, baryłka 1, liej do piwa zlewania w beczki 1, beczka solna 1, beczek piwa 5, tych, z wierzchu pomienionych, 5 pełnych. A chleba bochnów 28. Przeciwko temu domowi kuchnia jest w zrąb urobiona, z kominem murowanem wielkim, a do tej kuchnie izdebeczka z sienką przystawiona jest, ale z kuchnie do niej nie chodzą. Musi obeść. W tem zamku stołów prostych jest 12, a ławek 11, okrom ław, co przy ścianach. Przy tem zamku przygrodek jest, oparkaniony w koło dylami, ale niedobrze. Tuż u przygrodku pod zamkiem nad rzeką dom jest czeladny, hrydnia, piec wielki przegrodzony, o dwóch czeluściach. Przeciwko hrydniej komora prosta, w pośrodku sień, dranicami wszystko pokryto. Dalej tego domu, od zamku odchodząc, stajnie dwie przeciwko sobie, w ciesi urobione, dranicami pokryte. W pierwszej stanie 22 konia, a we wtórej 43. Przeciwko tej wtórej stajni domek kowalski, sień, komin kowalski w niej. Z sieni hrydnia z komorą, dranicami wszystko pokryte. Dalej tej wtórej stajnie, dom dranicami pokryty, sień, a izba biała. W tem domu praczki mieszkały. I dalej idąc browar, w nim 2 kadzi, tok, koryto. Podle tego browaru dom, a izba biała dla miodu kiśnienia. Między tem browarem, a wtórą stajnią, za domem, gdzie praczki mieszkały jest ogród, który teraz jęczmieniem posiany jest. Najprawdopodobniej zamek został wzniesiony na początku XVI wieku.
Istnieje hipoteza, potwierdzana przez najstarszych mieszkańców Goniądza, że nad rzeką Czarna Struga stał drugi zamek warowny zbudowany lub przejęty przez Michała Glińskiego. Jest to bardzo prawdopodobne gdyż samo położenie "Góry Glińskiego" (tak nazywana jest do dzisiaj) predysponuje ją do tego typu domysłów. Wysokie wzniesienie ze wschodniej i północnej strony owinięte nitką rzeki Czarna Struga mogło być miejscem dawnej warowni. Z pewnością nieopodal krzyżowały się drogi biegnące ze wschodu na zachód i południa na północ. Być może gród zabezpieczał też miasto Goniądz od południa. Podczas gdy przeprawy przez Biebrzę od północy miasteczka bronił zamek Radziwiłłów. Podobno jeszcze po II wojnie na podmokłym terenie i w samej rzeczce znajdowano drzewce smoliste z dawnego grodu.
Opracował A. Studniarek